احیاء و تحکیم لعاب لاجوردی کاشی‌های عصر قاجار در مسجد سید اصفهان

مسجد سید اصفهان، از مساجد چهار ایوانی مکتب اصفهان است که در نیمه‌ی اول قرن ۱۳ هجری قمری (۱۹ میلادی) به همت حجه‌الاسلام حاج سیدمحمدباقر شفتی (۱۱۸۰-۱۲۶۰ هـ.ق) در شهر اصفهان ساخته شده است. تزئینات مسجد مذکور، تاریخی هم‌زمان با ساخت بنا داشته و بیشتر شامل کاشی‌های هفت‌رنگ است. ایوان جنوبی این مسجد نیز جایگاه ویژه‌ی کاشی‌های هفت‌رنگ است که با تاریخ های ساخت متفاوت (۱۲۵۵ الی ۱۳۱۱هـ.ق) و در قالب کتیبه‌ها، جرزها، پشت بغل ها و … تزئین شده است. قدیمی‌ترین کاشی‌های این ایوان در سال ۱۲۵۵ هجری قمری توسط استاد معصوم کاشی‌پز ساخته و پرداخته شده است. اکنون پس از گذشت بیش از یک و نیم قرن از تاریخ ساخت تزئینات ایوان مذکور، در لعاب لاجوردی کاشی‌های آن یک نوع آسیب خاص دیده می شود که به مرور زمان به‌وجود آمده و در حال گسترش است و به نحو کاملاً محسوسی هر روز بیش از پیش آنها را دچار فرسودگی و رنگ پریدگی می‌کند. در این پژوهش، با هدف درک چگونگی بُروز این پدیده و ارائه‌ی شیوه درمان مناسب برای آن، در اولین برخورد با کاشی‌های مذکور این‌گونه به نظر می‌رسید که جرمی سفید و احتمالاً ناشی از آلودگی‌های محیطی روی لعاب لاجوردی را پوشانده است، ولی با انجام آزمایش‌های مختلف و تهیه‌ی تصاویر میکروسکوپی مشخص گردید که در لعاب لاجوردی یک واکنش شیمیایی رخ داده و آن را سست و بی‌رنگ نموده است. تا کنون در امر حفاظت و مرمت سفالینه‌ها و لعاب‌هایی از این دست، استفاده از روش‌های مختلفی مثل اشباع پلیمری، استفاده از واسطه‌هایی مثل سیلان‌ها همراه با رزین B72، پلیمریزاسیون منومرها در قشر لعاب بوسیله‌ی اشعه‌ی گاما و … تجربه شده، ولی در دراز مدت نتیجه‌ای قطعی و قانون‌مند جهت استفاده از آنها ارائه نشده است. در پژوهش حاضر برای استحکام‌بخشی لعاب لاجوردی که بر روی کاشی‌های سفید نقاشی و پخته شده و نهایتاً دچار سستی و بی‌رنگی گردیده است، تدابیری اندیشیده و به مرحله‌ی عمل درآمده که در طی آن علاوه بر تحکیم لایه‌های سطحی و سست لعاب، رنگ ازدست‌رفته‌ی آن نیز مجدداً احیاء و زنده گردید. نتایج حاصله نشان می‌دهد که ماهیت قسمت‌های فرسوده و تغییررنگ‌یافته‌ی لعاب، با تفاوت‌هایی جزئی، شبیه بخش‌های سالم آن بوده و تنها به دلیل واکنش‌های شیمیایی با محیط و ازدست‌دادن پل‌های ارتباطی بین شبکه‌ای خود (گدازآورها)، دچار یک شکست شبکه‌ای و نهایتاً سستی و بی‌رنگی شده است. لذا با تعیین واکنش‌های مختلف دمای پخت و زینترینگ قسمت‌های سالم و هم‌چنین لایه‌ی سست و بی‌رنگ‌شده‌ی لعاب لاجوردی بوسیله‌ی DTA و مقایسه‌ی آنها با یکدیگر و انتخاب و اعمال حرارت مناسب بر روی سطوح فرسوده‌ی لعاب، با در نظر گرفتن پارامترهای مختلف محیطی در شرایط و حرارت‌های مختلف تا دریافت نتیجه‌ی مطلوب، تثبیت مجدد لعاب بر روی بستر کاشی بدون استفاده از مواد اضافی انجام گرفت و در طی آن لایه‌های سست و بی‌رنگ‌شده‌ی لعاب با قسمت‌های تخریب‌نشده‌ی آن پیوندی مجدد برقرار کرده و تشکیل شبکه‌ی کریستالی واحدی نموده، که در نتیجه، رنگ لاجوردی روی سطح کاشی مجدداً قابل رویت گردیده است. (ویرایش چکیده: نشریه‌ی دانش مرمت و میراث فرهنگی)