بررسی فنی، آسیب‌شناسی و ارائه‌ی طرح حفاظت کتیبه‌ی معرق سنگ و کاشی خدای‌خانه‌ی مسجد عتیق شیراز

این رساله به فن‌شناسی، آسیب‌شناسی و ارائه‌ی طرح حفظ و مرمت کتیبه‌ی معرق سنگ و کاشی در نمای فوقانی‌خدای‌خانه‌ی مسجد عتیق شیراز پرداخته است. این اثر، برجای مانده از دوره‌ی آل اینجو و زمان حکمرانی ابواسحاق است. بدون وجود این کتیبه قسمت اعظم هویت و جذابیت بنای خدای‌خانه از بین می‌رود. با استناد به شواهد ارائه‌شده در این نوشتار در سال ۱۳۱۴ شمسی تنها بخش پیل‌پاها از این کتیبه باقی مانده بوده و با توجه به بازسازی که در سال ۱۳۱۵ شمسی بر روی این کتیبه انجام شده بخش‌های پیل‌پاها و بخش‌های بازسازی شده از هم قابل تشخیص نیست. از آنجا که کتیبه‌ی مذکور تا کنون مورد هیچ گونه بررسی و مطالعه‌ای قرار نگرفته و منابع مطالعاتی و تحقیقاتی در ارتباط با تاریخچه‌ی مسجد عتیق تنها اشاره‌ای کوتاه و گذرا به بنای خدای‌خانه و کتیبه‌ی مورد بررسی دارند، در این پژوهش سعی بر آن است که به تکنیک اجرای کتیبه و بازشناسی بخش‌های بازسازی از بخش‌های قدیمی پرداخته شود و به دنبال آن با شناسایی آسیب‌های وارده به کتیبه، اقداماتی در جهت کنترل روند تخریب و جلوگیری از زوال آن صورت گیرد تا علاوه بر حفظ این اثر ارزشمند و منحصربه فرد، انجام مطالعات آینده توسط پژوهش‌گران در جهت شناسایی این کتیبه میسر و هموار گردد. با استفاده از مطالعات میدانی و مشاهده‌ای و بررسی‌های کتابخانه‌ای مشخص شد که اجرای متفاوت این کتیبه درخور توجه است، به گونه‌ای که شاید بتوان کتیبه‌ی معرق سنگ و کاشی در بنای خدای‌خانه را تزئینی متفاوت و منحصر به فرد در معماری ایران تلقی کرد. نتایج حاصله از آنالیزهای مختلف XRD, SEM-EDX AAS, و پتروگرافی بر روی مصالح سنگ و کاشی کتیبه (لعاب و بدنه کاشی‌ها، ملات به‌کار رفته در پشت کاشی‌ها و هم‌چنین سنگ‌های قدیم و جدید کتیبه)، حاکی از این است که جنس بدنه کاشی‌ها گلی [رسی] بوده و برای به دست آوردن رنگ لعاب‌ها از عوامل رنگ‌ساز اکسیدهای کبالت، مس، قلع و سرب، قلع و منگنز استفاده شده است و جهت ساخت کتیبه از سنگ‌های آهکی بهره برده شده است. به‌علاوه پژوهش‌ها نشان می‌دهد عامل رنگ‌ساز لعاب کاشی‌ها و عناصر تشکیل دهنده‌ی بدنه‌ی کاشی‌ها در بخش‌های بازسازی‌شده و پیل‌پاها یکی است و همچنین جنس سنگ‌های قدیم و جدید کتیبه مشابه یکدیگر است. بررسی‌های میکروسکوپی و مطالعات آزمایشگاهی نشان می‌دهد که این اثر به دلایل متعددی، دچار آسیب گردیده که در این رساله سعی شده راه‌کارهایی قابل اجرا برای حفاظت از این کتیبه به صورت حفاظت پیشگیرانه و راه‌حل‌های درمانی ارائه شود.