شناسایی و مطالعه‌ی فنی آثار فلزی به‌دست‌آمده از حفاری منطقه‌ی بوکان

در این پروژه ۱۴ شیء آهنی و برنزی به‌دست‌آمده از منطقه‌ی بوکان (تپه‌ی قلایچی) واقع در آذربایجان غربی مورد بررسی قرار گرفته است. تپه‌ی قلایچی به‌یقین همان ایزورتا یا ایزرتا پایتخت اقوام مانا یا ماننا در ۸۰۰ ق.م بوده است، زیرا تمامی یافته‌ها و شواهد حاکی از وجود یک پایتخت در غرب ایران و جنوب دریاچه‌ی ارومیه می‌باشد. با توجه به مدت کوتاه و وسعت کم حفاری، تعداد قابل ملاحظه‌ای شیء آهنی و برنزی از این منطقه به‌دست آمده که ۱۴ عدد از آنها شامل زین و لگام اسب، تعدادی گُل میخ، چاقو و دستبند برنزی و چند سر پیکان، تیغه‌ی خنجر، چاقو و قطعه‌ی انتهائی غلاف خنجر از جنس آهن، به‌عنوان نمونه‌هایی از این مجموعه برای مطالعه انتخاب شدند. هدف از این مطالعه‌ی فنی، شناسایی فنون فلزکاری آن دوره است. بدین منظور، نکات اساسی در فلزکاری اولیه، فنون متالورژی قدیمی، روش‌های شناسایی فلزات، ریزساختارهای فلزات باستانی و متالورژی آهن و مس و هم‌چنین مختصری از خصوصیات دوره و منطقه‌ی مورد اشاره از دیدگاه باستان‌شناسی مدنظر قرار گرفته است. معادن، ذوب سنگ‌های معدنی، سوخت، استفاده از هوای دم در کوره‌ها، بوته‌ها و در نهایت تولید و شکل‌دهی مس، مفرغ و آهن، از نکات‌ اساسی در فلزکاری این منطقه هستند که مختصر و گذرا مورد مطالعه قرار گرفته اند و با آزمایش‌های متالوگرافی، آنالیزهای شیمیایی و بررسی مقاومت به خوردگی در نمونه‌ها ادامه پیدا می‌کند. بر طبق آنالیزهای انجام‌شده بر روی اشیاء برنزی، میزان نوسان قلع از ۹/۰ تا ۵۲/۱۵ درصد متغیر بوده و حد متوسط آن با توجه به تعداد اشیاء %۷/۵ است. مشاهده‌ی وجود ناخالصی‌های گوگرد و آهن در اغلب نمونه‌ها این نظریه را تائید می‌نماید که به احتمال زیاد، منبع اصلی این ناخالصی‌ها سنگ معدنی مس بوده است. اشیاء برنزی در اکثر موارد تک‌فازی بوده و توسط عملیات ریخته‌گری چکش‌کاری و بازپخت ساخته شده اند. در تعدادی از نمونه‌ها خوردگی مرزدانه‌ای مشاهده می‌شود که وجود آن بیشتر به علت مقاومت کمتر مرز دانه نسبت به خود دانه است و چنانچه توام با تنش خارجی یا تنش ناشی از تبلور مجدد محصولات خوردگی باشد، منجر به جدائی دانه‌ها خواهد شد. ار طرف دیگر، متالوگرافی اشیاء آهنی این منطقه نشانگر این نکته است که این مجموعه از فولاد کم‌کربن که به‌طور ناهمگن کربونیزه گردیده است، ساخته شده اند. با توجه به انتشار ناهمگن کربن در سرتاسر مقطع نمونه، اغلب ریزساختارها متغیر هستند. با درنظر گرفتن مجموعه‌ی آهنی و مشاهده‌ی عدم نفوذ خوردگی در آنها، احتمال دارد که مقطع آنها با لایه‌ای حفظ شده و یا اینکه اشیاء در طی پروسه‌ی تولید، کم و بیش Passive گردیده اند. لازم به یادآوری است که فنون یادشده در این پروژه روش‌هایی هستند که با مطالعه‌ی تعداد کم و نقاط محدود اشیاء به‌دست آمده و اطلاعاتی که از همین مجموعه‌ی کوچک حاصل گردیده حداقل دست‌آوردهای فنی فلزکاران آن دوره را نمودار می‌سازند. (ویرایش چکیده: نشریه‌ی دانش مرمت و میراث فرهنگی)