بررسی علل تخریب و پیشنهاد مرمتی لعاب مشکی در تزئینات قاجاری با تکیه بر نمونه‌ی مسجد-مدرسه‌ی سپهسالار تهران

مسجد و مدرسه‌ی سپهسالار تهران به لحاظ ویژگی‌های خاص، از بناهای شاخص و ارزشمند معماری ایران در دوره‌ی قاجار است. ساخت این مسجد و مدرسه را، که در مجاورت منزل شخصی سپهسالار (ساختمان مجلس شورای ملی) احداث شده و همواره در حال تکمیل و تزئین بیشتر بوده است، مرحوم حاج میرزا‌حسن‌خان سپهسالار، وزیر ناصرالدین شاه، در دوران حیات خود آغاز کرده، ولی اتمام آن را شاهد نبوده است. به تعبیری می‌توان این بنا را آخرین اثر ارزشمند معماری مذهبی ایران دانست که در طول تحول این هنر آفریده شده و به اسلاف خود مانند مسجد سید اصفهان و مسجد مدرسه‌های پیش از خود وفادار و شبیه است. تزئینات این بنا در دوره‌های مختلفی انجام یافته است اما سبک و منظر عمومی تزئینات آن، مانند نوع رنگ‌بندی، نوع نقوش، مضامین تصاویر و خطوط کتیبه‌ها مؤید این مطلب است که این بنا یک بنای قاجاری است. از زیباترین تزئینات انجام‌گرفته در این مجموعه‌ی ارزشمند، کاشی‌های هفت‌رنگ آن است که به لحاظ تنوع نقوش و لعاب به‌کاررفته در آنها منحصر به‌فرد می‌نمایند. پس از گذشت یک قرن از ساخت این بنا، بدنه و تزئینات آن آسیب دیده و دچار اضمحلال شده اند و با توجه به اهمیت خاصی که همواره این بنا به عنوان مسجدی حکومتی داشته است، در چندین دوره مورد مرمت و بازپیرایی قرار گرفته است اما این مرمت‌ها و توجه‌ها مانع از آسیب‌دیدگی‌های بعدی بنا نگشته است. به طور مثال تزئینات کاشی هفت‌رنگ آن، آسیب‌های عمده‌ای از قبیل فرسودگی خود بدنه، ریختگی کاشی از بدنه‌ی بنا و فرسایش لعاب را در خود دارند. یکی از آسیب‌های عمده‌ی وارده بر کاشی‌های هفت‌رنگ، فرسودگی لعاب مشکی آن است که بیش از سایر انواع لعاب با رنگ‌های دیگر، دچار فرسایش و اضمحلال شده است و رنگ آن از حالت اصلی برگشته و به رنگ خاکستری در آمده و در بسیاری از مناطق نیز دچار ریختگی و جدایی از بدنه شده اند. در این پژوهش، دلیل و عامل باعث‌شونده‌ی این آسیب از طریق آزمایش‌ها و مشاهدات مختلف مورد بررسی قرار گرفته، فرضیه‌ها و تجربه‌های مختلف در مورد علت فرسایش لعاب بررسی و در مورد هر کدام استدلال شده و انواع انحلال و تبادل یونی که بر روی لعاب اتفاق می افتد نیز مطالعه و آزمایش گردیده است. (ویرایش چکیده: نشریه‌ی دانش مرمت و میراث فرهنگی)