مطالعات ساختاری فن‌شناسی بر روی ملات‌های گچ و خاک ساسانی بیشاپور

شهر تاریخی بیشاپور یکی از سر آمدترین کلان شهرهای دوره ساسانی که دارای سند مکتوب شهرسازی بوده که در سال ۲۷۲-۲۴۱ میلادی به دستور شاپور اول ساخته و این سند تاریخی مکتوب بر روی ستون‌های یادبود شهر نقر گردیده است. بیشاپور دارای دوره‌های استقراری ساسانی و اسلامی (قرن هفتم هجری قمری) بوده که از جمله بناهای ساسانی می‌توان به ایوان موزائیک‌، تالار تشریفات و معبد آناهیتا و … و در دوره اسلامی به مسجد دوره اسلامی مسجد جامع بیشاپور، مدرسه دوره آل بویه و حمام‌های آن اشاره کرد. عمده مصالح بکار رفته در بناهای مذکور سنگ لاشه و ملات گچ و خاک بوده است که سطح آن با لایه ثانویه ضخیمی از گچ پوشانده شده است و بر سطح آن تزئینات گچبری یا رنگ‌آمیزی بر روی گچ وجود دارد که این گچبریها در قطرها و لایه‌های متفاوت اجرا شده اند. در این پژوهش از آنجایی که مورد مطالعاتی ما ملات ساسانی بیشاپور بود و بخش ارگ شاهی را به عنوان بخش مورد مطالعه در نظر گرفته ایم و بخش‌هایی از ۲ دیواره تالار تشریفات و ایوان موزائیک را مورد بررسی قرار داده ایم. در حقیقت با توجه به گچ و خاک بودن ملات این بناها و استحکام بسیار بالای آنها پس از گذشت حدود ۱۸۰۰ سال، تصمیم بر مطالعه این ملات‌ها، جهت مرمت قسمت‌های بسیار کم آسیب دیده و استفاده در مناطق مشابه گرفته ایم. طی بررسی‌های انجام شده و انجام آزمایشات، XRD، XRF ، آنالیز تر و میکروسکوپ الکترونی به این نتیجه رسیدیم که گچ و خاک بودن ملات صحت داشته و درصد بسیار کمی از آهک در ساخت ملات بکار رفته که در محیط سولفاته و وجود رطوبت محیطی این آهک خود تبدیل به گچ می‌شود و باعث استحکام بیشتر ملات می‌شود و در حقیقت نوعی خود حفاظت گری را معرفی می‌کند. طی آنالیز XRF  و مقایسه آنها با هم متوجه تشابه بسیار زیاد ملات مصرفی در تمامی موارد آنالیز شده در فواصل مختلف در ۲ بنای مختلف متوجه شدیم که ملات‌ها تقریباً یکسان بوده اند. راهکارهای پیشنهادی برای مرمت و بازسازی قسمت‌هایی که ملات دچار ریختگی شده، استفاده از گچ دست کوب محلی و در صد بسیار کم آهک به صورت شیر آهک بسیار بسیار رقیق در تهیه ملات گچ و درصد کمی خاک سرند نشده است‌. برای حفاظت فیزیکی دیواره‌ها نیز سقف‌های حفاظتی گالوانیزه که با تعبیه آبراهی در بالای سقف‌ها آب‌های حاصل از باران به قنات‌های پشت ارگ شاهی هدایت کند پیشنهاد می‌شود.