در آمدی بر پیشینه باستان سنجی کشور و افق های پیش رو در حوزه انتشارات بین المللی

باستان‌سنجی را می توان استفاده از روش‌های تجربی و مبتنی بر سنجشِ بر آمده از علوم پایه و علوم مهندسی جهت بررسی علمی میراث فرهنگی، تعریف نمود.
این گرایش تحقیقاتیِ در برخی قالب های شناخته شده امروزیش:
-گاه به سوالات حوزه باستان شناسی در مورد منشایابی آثار، فرآیندهای معدن کاری، شناخت روش های ساخت فنی آثار و بهینه سازی مواد پاسخ می دهد،
-گاه در زمینه های تعیین اصالت اشیا و سالیابی مواد آلی و معدنی، مورد استفاده قرار می گیرد،
-گاه در شناخت ساختار و ویژگی های (عمدتاً فیزیکی، شیمیایی و کانی شناختی) مواد باستانی و موزه ای که پایه اصلی مبحث آسیب شناسی و فرآیند تخریب و درمان آنهاست به کار گرفته می شود،
– و گاهی دیگر در قالبی جدید با استفاده روش های مربوط به سنجش مظاهر و محتویات رو سطحی و زیر سطحی عوارض زمین به بررسی ساختارهای مدفون و پیشبینی یافته های کاوش های باستان شناختی کمک می کند،
– همچنین در رابطه با شناخت جانداران گذشته، گونه زندگی شان از لحاظ اقلیمی و همچنین گونه مرگشان و غیره بر اساس شواهد باقی مانده آنها از جمله بقایای استخوانی شان به کار گرفته می شود.
ناگفته پیداست که حوزه مطالعات باستان سنجی با برخی رشته های دیگر همپوشانی بسیاری دارد و در عین گستردگی زیر چتر هدفِ مشخصِ” مطالعات علمی میراث فرهنگی” می تواند هویت مستقلی نیز داشته باشد.
فارغ از تاریخچه بین المللی شکل گیری و تداوم این رشته که در دیگر منابع بدان اشاره شده است می توان پیشینه مطالعات باستان سنجی به معنای اصیل آن در ایران را به قبل از انقلاب و حاصل مطالعات هیئت های غربی نسبت داد اما به صورت جدی تر و شاید بهتر است بگوییم بومی تر نخستین تلاش ها در این زمینه به اواخر دهه ۶۰ و دهه هفتاد شمسی بر می گردد (۱).
به نحوی که در سال ۱۳۶۹نهادی به نام” آزمایشگاه تحقیقات مرکزی حفاظت و مرمت آثار تاریخی – فرهنگی” به منظور گسترش زمینه های پژوهشی در جهت شناخت و درک بیشتر و دقیقتر از آثار تاریخی – فرهنگی و همچنین حفاظت و نگهداری آنها در سازمان میراث فرهنگی کشور تاسیس گردید. این آزمایشگاه در سال ۱۳۷۴ به مرکز تحقیقات مرمت آثار تاریخی –فرهنگی و در سال ۱۳۷۵ به پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی- فرهنگی تبدیل گردید و تقریبا از همان بدو تاسیس پژوهشکده مرمت زمینه های مطالعات علمی و باستان سنجانه کشور بر روی میراث فرهنگی با تجهیز آزمایشگاه های سالیابی -کربن۱۴ و همچنین سالیابی ترمولومینسانس- در کنار آزمایشگاه های آنالیز و شناخت مواد فراهم گشت و نکته جالب توجه آن است که گرایش مرمت اشیا تاریخی و باستان سنجی کشور از همان ابتدا در هم آمیخته شده اند.
از طرف دیگر در سال ۱۳۷۰ شمسی یک توافق نامه همکاری بین المللی مابین سازمان زمین شناسی کشور در بخش مطالعات کانی شناسی و دانشگاه ماینز آلمان به امضا رسید که مبنای آن مطالعه در خصوص پیشینه فلز کاری و معدن کاری در ایران بود و دو سال بعد با افزوده شدن سازمان میراث فرهنگی کشور به این تفاهم کمیته ی مطالعات معدن کاری و فلز کاری کهن در پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی _ فرهنگی کشور پایه گذاری شد. از برون دادهای این تفاهم شاید بتوان به سمپوزیم بین المللی پژوهشی، آموزشی معدن کاری و فلزکاری کهن در کشورهای آسیای میانه و باختری توسط کمیته مطالعات معدن کاری و فلزکاری کهن در سال ۱۳۷۷ با همکاری مرکز باستان شناسی آلمان، موزه معدن بوخوم و دانشگاه فرایبرک آلمان اشاره نمود. در ادامه نیز با شکل گیری دوره آموزشی معدنکاوی کهن و فلزکاری در کاشان در سال ۱۳۷۸و آغاز بکار پروژه مشترک مطالعات معدنکاوی و فلزکاری کهن در مناطق اریسمان، محوطه معدنی وشنوه قم و محوطه معدنی انارک در فاصله سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۴ این روند ادامه می یابد.
نخستین انتشارات پراکنده در حوزه باستان سنجی ایران- و به زبان فارسی- همان مجموعه مقالاتی بوده است که در راستای همایش های حفاظت و مرمت آثار تاریخی از سال ۱۳۷۵ به بعد به چاپ رسیده و تا به امروزبه لطف دست اندرکاران ادامه دارد. از این بین نخستین تلاشی که باعث به رسمیت شناخته شدن این حوزه در میان باستان شناسان و دیگر متخصصین مرتبط گردید. برگزاری نخستین همایش باستان سنجی کشور با عنوان: باستان سنجی در ایران: نقش علوم پایه در باستان شناسی” به سال ۱۳۸۱ به همت مرحوم دکتر آذرنوش بوده است.
فرآیند توسعه مطالعات و گرایش های باستان سنجی ایران در دهه ۱۳۸۰شمسی به مطالعات پژوهشگران در قالب پایان نامه های تحصیلات تکمیلی دانشجویان و همچنین انتشار مقالات علمی خلاصه می شود. تا اینکه در دهه ۹۰ با پیش قدم شدن دانشکده هنرهای کاربردی دانشگاه هنر اسلامی تبریز رشته باستان سنجی برای نخستین بار در کشور در دو گرایش آلی و معدنی در مقطع کارشناسی ارشد به سال ۱۳۹۱ راه اندازی شد و فعالیت های علمی آن در قالب سمپوزیوم های ملی کاربرد تحلیل‌های علمی در باستان‌سنجی و مرمت میراث فرهنگی در سال های ۱۳۹۱و ۱۳۹۲ بیشتر مورد توجه قرار گرفت. نهایتا در سال ۱۳۹۴ با آغاز به کار نشریه پژوهه باستان سنجی باب جدیدی در انتشارات این حوزه گشوده شد و این روند به سرعت در حال توسعه است. به نحوی که پس از برگزاری سمپوزیوم باستان سنجی ایران و آلمان (The Irano-German International Symposium on Archaeometry) در آبان ماه ۱۳۹۵، نشریه انگلیسی زبان باستان سنجی غرب آسیا کلید خواهد خورد که خود منظر جدیدی برای معرفی و انتشار پژوهش های علمی داخلی به حوزه بین المللی است.
پی نوست ها
……………………………..
(۱).لازم به ذکر است افرادی همچون دکتر فیروز باقرزاده رئیس وقت مرکز باستان شناسی و دکتر رسول وطندوست از سال ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۷ اولین اقدامات برای ایجاد آزمایشگاه مطالعات علمی آثار باستان شناسی را انجام داد. که این برهه از تاریخ باستان سنجی در کشور نیاز به شفافیت بیشتر دارد.