“خمیر لاجورد” یا “آبی مصری”؟ بررسی ساختاری و هویت‌بخشی مجموعه‌ای از اشیاء منسوب به خمیر لاجورد در موزه ملی ایران

در معرفی آثار موزه‌ای مجموعه‌ای از اشیاء با طیف رنگ آبی، با نام سنگ لاجورد، آبی مصری و خمیر لاجورد نام‌گذاری می‌شود. با توجه به شکل ظاهری، ساختار و زمینه رنگی در یک مقایسه کلی تأکید می‌گردد لاجورد سنگی متشکل از چند کانی متفاوت نظیر سودالیت، کلسیت، پیریت و لازوریت است. جزء سنگ‌های دگرگونی است که دارای سطحی صیقلی و مات بوده و به رنگ‌های آبی تیره دیده می‌شود که از آن در ساخت اشیاء کوچک و به‌عنوان سنگ تزیینی استفاده شده است و بیش از ۶۰۰۰ سال قدمت دارد. آبی مصری به عنوان نخستین رنگدانه مصنوعی دست‌ساخته بشر بوده که در دو مرحله پخت مجزا ساخته می‌شود. دارای طیف رنگی از آبی کمرنگ تا آبی فیروزه‌ای است و برای اولین بار در مصر و بین‌النهرین حدود ۲۵۰۰ ق.م ظاهر شده و سپس در سراسر مدیترانه تا ۸۰۰ میلادی به‌صورت گسترده استفاده شده است. با تأکید بر تفاوت ساختار و ماهیت این دو ماده، بکار بردن اصطلاح خمیر لاجورد در معرفی آثاری با زمینه رنگی آبی، علمی نبوده و غیر قابل استناد است. ازاین‌رو پژوهش‌های علمی و مطالعات آزمایشگاهی در راستای طبقه‌بندی، شناخت ماهیت و نام‌گذاری این مجموعه آثار، دارای اهمیت ویژهای است. در بررسی حاضر مطالعات آزمایشگاهی و بررسی ساختاری تعداد ۱۰ عدد از آثار شاخص موزه ملی ایران مربوط به محوطه‌های تاریخی حسنلو، زیویه و تخت جمشید از هزاره اول پیش از تاریخ تا دوره هخامنشی انجام پذیرفته است که با عنوان لاجورد و خمیر لاجورد به ثبت رسیدهاند. این مجموعه دربرگیرنده اشیاء کاربردی و تزئینی با تنوع در ابعاد آن‌ها شامل عودسوز، سر شاهزاده هخامنشی، پلاک، گل‌میخ و تعداد دیگری از اشیاء است. آزمایش‌های انجام شده با استفاده از روش‌های دستگاهی میکروسکوپ الکترونی روبشی SEMبا سیستم تجزیه EDX و تعیین ترکیب شیمیایی به روش دستگاهی پراش پرتوایکس XRD بوده است. بر اساس نتایج به دست آمده ماهیت تمامی اشیاء مورد مطالعه آبی مصری شناسایی شده و در هیچ‌کدام از آن‌ها ترکیبات لاجورد وجود نداشت. حاصل این آزمایش‌ها دلایلی مستند بر ضرورت بازنگری و تغییرات در برخی عناوین اشیاء لاجورد، حذف اصطلاح خمیر لاجورد و جایگزینی واژه صحیح آبی مصری است.