حسین فراهانی
فن‌شناسی، آسیب‌شناسی و مرمت یک نمونه سند و یک نمونه کتاب خطی متعلق به کتابخانه‌ی آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی«ره»
پایان‌نامه‌ی کارشناسی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز (دانشکده‌ی هنرهای کاربردی)، 1391
استاد راهنما:
استاد مشاور: علی نعمتی بابایلو; محسن محمدی
نسخ خطی و اسناد کاغذی از جمله مه‌مترین آثار فرهنگی و هنری هر تمدنی به شمار می‌روند و حفاظت و مرمت آنها با تکیه بر شناخت صحیح، از حساس‌ترین بخش‌های حفاظت از مواریث فرهنگی به شمار می‌آید. در این راستا یک نمونه نسخه‌ی خطی و یک نمونه سند کاغذی، متعلق به کتابخانه‌ی آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی«ره»، از جهت مطالعات تاریخی و تطبیقی، فن‌شناسی، آسیب‌شناسی و حفاظت و مرمت مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت. با توجه به مطالعات تاریخی و تطبیقی صورت گرفته مشخص گردید که نسخه‌ی خطی مورد مطالعه، از روی کتاب هیئت فارسی علاءالدین علی بن محمّد سمرقندی معروف به ملّا علی قوشچی استنساخ شده است و این نسخه را می‌بایست جزو رساله‌های خطی و نیز جزو نسخه‌های مجمل طبقه‌بندی کرد. ضمن اینکه سند مورد مطالعه نیز جزو عریضه‌نامه‌ها محسوب شده و به احتمال زیاد متعلق به دوره‌ی قاجاریه است. مطالعات آزمایشگاهی آثار نیز به دو روش شیمی تر و آنالیز دستگاهیِ طیف سنجی مادون قرمز تبدیل فوریه (FTIR) انجام پذیرفت که نتایج حاصله نشان‌دهنده‌ی استفاده از کاغذ دست‌ساز تهیه‌شده از خمیر چوب در نسخه و استفاده از کاغذ ماشینی تهیه‌شده از خمیر پارچه کهنه در سند، استفاده از نشاسته به عنوان آهار کاغذ نسخه و استفاده از ژلاتین به عنوان آهار کاغذ سند، استفاده از مرکب سیاه کربنی و مرکب قرمز روناس در نگارش نسخه و نیز مرکب سیاه کربنی در نگارش سند، و هم‌چنین حلالیت مرکب‌های سیاه و قرمز استفاده شده در نگارش نسخه و نیز مرکب سیاه استفاده شده در نگارش سند در آب و عدم حلالیت آنها در الکل، اسیدی بودن کاغذ نسخه و نیز کاغذ سند و هم‌چنین استفاده از چسب سریش در صحافی نسخه خطی است. ارزیابی‌های آسیب‌شناختی نیز گویای این امر بودند که آسیب‌های موجود در نسخه‌ی خطی بیشتر مربوط به عدم وجود جلد تاریخی، از هم گسیختگی شیرازه، پارگی، کمبود، لکه و چرکی، آسیب‌های ناشی از مرمت غیر اصولی قبلی و اسیدی شدن کاغذ بوده و آسیب‌های موجود در سند نیز مربوط به آلودگی ناشی از وجود چسب اضافی، چرکی و آلودگی، لکه‌ها، تغییر شکل و تاشدگی، پارگی و اسیدی شدن کاغذ است. با توجه به ویژگی‌های این آثار و بررسی‌های صورت گرفته، مراحل درمان و مرمت آثار انجام پذیرفت، بدین صورت که ابتدا مستند‌نگاری نمونه‌ها انجام شده و سپس مراحل تمیزکاری، برداشتن الحاقات اضافی، اسیدزدایی، صاف‌کردن چروکیدگی‌ها و تاخوردگی‌ها، استحکام‌بخشی و ترمیم پارگی‌ها و بازسازی بخش‌های کمبود انجام پذیرفت و در نهایت جهت محافظت و نگاهداشت نسخه‌ی خطی در برابر عوامل آسیب‌رسان مکانیکی در طولانی مدت، اقدام به صحافی علمی و تهیه‌ی جلد برای آن شد. از آنجایی که در حفاظت و مرمت آثار سعی شد از مناسب‌ترین مواد و روش‌ها استفاده گردد، بنابراین نتایج مطلوبی حاصل شد.