مطالعه‌ی ساختار و آسیب‌شناسی و ارائه‌ی طرح حفاظت و مرمت درب چوبی مسجد (خانقاه) شیخ عبدالصمد نورالدین در نطنز (متعلق به ۸۲۵ هـ.ق)

چکیده:

مجموعه‌ی شیخ عبدالصمد شامل مسجد، خانقاه و آرمگاه و از جمله آثار تاریخی نطنز است که بخشی از آن مربوط به دوره‌ی دیلمی (قرن چهارم هـ .ق) و بخش دیگر مربوط به دوره ایلخانی مغول (۷۳۶-۶۴۵ هـ .ق) می‌باشد. درب تاریخی مسجد (خانقاه) شیخ عبدالصمد با قدمتی بیش از ۶۰۰ سال (۸۲۵هـ .ق) مدخل ورودی ضلع جنوبی این مجموعه می‌باشد که بر اساس درودگری سنتی ایران ساخته شده و تلفیقات و الحاقات چوبی و فلزی در ساخت و تزیین آن به‌کار رفته است. در سطح این اثر کتیبه‌هایی مزین به نقوش گیاهی و تلفیق‌شده با خط با هنر منبت‌کاری اجرا شده است . این اثر گران‌بها متاسفانه در طول زمان دچار آسیب‌های گوناگون شده است و در حال حاضر بخش زیادی از آن از انواع پوسیدگی فیزیکی، شیمیایی و بیولوزیکی رنج می برد . پِژوهش حاضر در مواجهه با مسائل و مشکلات این اثر چوبی بررسی فن‌شناسانه و آسیب‌شناسانه آن را هدف قرار داده، تا متکی بر اصول علمی به ارائه طرح حفاظتی و مرمتی متناسب با شرایط اثر دست یابد. لذا جمع آوری و تکمیل اطلاعات به طرق آزمایشگاهی، مطالعات کتابخانه‌ای و تحقیقات میدانی صورت پذیرفته است. از جمله: استفاده از روش (دی فیبره الیافIAWA-) جهت گونه شناسی، pH سنجی جهت سنجش میزان اسیدیته‌ی چوب تاریخی، FT-IR به منظور بررسی لایه‌ی پوشش‌دهنده و چسب مصرفی در اتصالات، استفاده از روش آنالیز کمی عنصری SEM-EDX جهت بررسی عناصر سازنده‌ی گرد و غبار و آلودگی موجود روی درب، رطوبت‌سنجی به روش آزمایشگاهی، سنجش مدول الاستیسیته جهت بررسی مقاومت کششی اثر، سنجش ساختار شیمیایی )سلولز، لیگنین، مواد استخراجی، خاکستر) اثر و مقایسه آن با نمونه های شاهد (چوب گردو پنج ساله و ۱۰۰ ساله) به منظور سنجش استحکام فعلی آن، هم‌چنین بررسی نوسانات رطوبتی و دمای محیط و تاثیرات آن بر اثر تاریخی بر حسب اطلاعات اداره‌ی هواشناسی سه ایستگاه هواشناسی نطنز، ابیانه، بادرود. در نهایت تحلیل یافته‌ها نتایج زیر را بدست داده است: درب تاریخی مسجد شیخ عبدالصمد به سبب قرارگیری در شرایط نامطلوب و عدم نگهداری صحیح، دچار آسیب‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی شده است، که عوامل مختلف درونی (عوامل ساختاری) و بیرونی (عوامل محیطی) چون نیروهای مخرب مکانیکی، تابش مستقیم نور خورشید و به خصوص نوسانات رطوبتی و دما در منطقه در طی سالهای متمادی، حشرات و عوامل انسانی در بروز آن دخیل بوده اند. لذا سیاست راهبردی (کوتاه مدت و بلند مدت) حفاظتی، مرمتی توصیه شده، امر حفاظت مداخله‌گرانه و پیش‌گیرانه و همین‌طور برخی پروسه‌های تیمار و درمان و بازسازی را برای این اثر ضروری می‌داند.

Abstract: "Sheikh Abdol Samad's complex" that include mosque, monastery and resting place is one of the historical building located in Natanz that part of it is related to Deylaman's age (4 lunar century) and another part is related to Mongolian tribal chief (654-736 Hijra). Sheikh Abdol Samad's mosque "historical door" is more than 600 years old (825 A.H.) and shows as the southern side entrance of this complex and is made of Iran's traditional carpentry as well as there are some wooden and metallic annexations that were used to complete and decorate this door. On the surface of it, there are inscriptions mixed with plant shapes and arranged with writings in the form of inlaid work. Unfortunately, this valuable work has suffered various damages in the chemical and biological corrosion forms. The present research is in relation to problems and difficulties that are existed for this wooden work and based on this fact has conducted its technology and damages so that it can be reached to a protective and repair way proportionate to the work conditions as well as based on scientific principles. So, gathering and completing data by means of laboratory ways, library studies and field researches including make use of IAWA method has been used for types and measuring pH in order to measure rate of acidity existed for wood applied to this historical work, Ft-IR in order to examine the covering, using quantitative method of SEM-EDX element for measuring elements that make dust and pollution existed on door, measuring humidity by means of laboratory method measuring elasticity module in order to examine work tension strength, measuring chemical structure (cellulose, lignin, extraction materials, ash) belong to work and comparing them with witness samples (5 years and 100 years walnut wood) in order to measure its present resistance and also humidity fluctuations and ambient temperature and their effects on historical work based on gathered data from three meteorological stations of meteorological office ( Natanz, Abiane, Badrood). Finally, the following results are obtained through findings analysis: owing to the location of Sheikh Abdolsamad's mosque door under unfavorable conditions and lack of proper protection, the above mentioned door has faced with much physical, chemical and biological damages so far as the internal various factors (structural factors) and external factors (ambient factors) such as mechanical destructive forces, sunlight direct reflection and humidity fluctuations and temperature in region in particular during numerous years, insects and human's factors have participated to produce such damages. It is therefore, some strategic plans (short- range plan and long-range plan) in the form of protective and repair have been recommended so far as the interventive and preventive conservation and also some care and treatment processes and repair and restoration for this work are necessary under these plans.