آ. ساسانی
در بخش سوم به طور مختصر به معرفی علل کاربرد ژل‌های شیمیایی در تمیزکاری نقاشی‌های سه‌پایه‌ای می‌پردازیم. رایج‌ترین روش تمیزکاری در مرمت نقاشی‌های سه‌پایه‌ای استفاده از ژل‌های فیزیکی (به نام ژل‌های حلال) می‌باشد که محتوی مقادیر زیادی حلال‌های خالص است. این روش، به رغم ظرفیت تمیز کردن بالا، با اشکالات و زیان‌هایی هم برای اثر هنری و هم برای مرمتگر همراه است.
اشکال اول آن است که حلال می‌تواند درون سطح آثار نفوذ کند و موجب انحلال بست نقاشی‌ها گردد و اشکال دوم توجه به این واقعیت است که بسیاری از حلال‌هایی که به منظور تمیزکاری به کار برده می‌شوند معمولاً سمی هستند.
همچنین پس از به‌کار بردن ژل‌های حلال، لزوم حذف آنها نیز مطرح است. به این منظور مرمتگران معمولاً از سواب آغشته به حلال‌ها (در بسیاری از پروژه‌های مورد مطالعه از وایت اسپیریت) بهره می‌برند که مشخص شده است پس از این مرحله، مقادیری از بقایای ژل را همچنان می‌توان بر روی سطح آثار یافت.
این طرح تحقیقاتی بر دو نکته اصلی تمرکز داشته است:
– اجتناب از کاربرد حلال‌های خالص
– جایگزین کردن ژل‌های فیزیکی با ژل‌های شیمیایی و اسفنج‌های نانومغناطیسی
به این ترتیب از انحلال بست رنگ‌ها و نقاشی‌ها و حضور بقایای ژل‌ها اجتناب می‌گردد. ژل‌های فیزیکی به طور گسترده‌ای برای تمیزکاری سطح آثار هنری به‌ویژه برای تمیزکاری نقاشی‌های سه‌پایه‌ای و نقاشی‌های روی چوب استفاده شده‌اند. این ژل‌ها از یک شبکه ساختاری بر اساس نیروهایی مثل پیوند هیدروژنی، واندروالس و دو قطبی- دو قطبی تشکیل شده‌اند. آنها را می‌توان به راحتی و به عنوان مثال با یک قلم‌موی نرم بر روی سطوح بزرگ نیز به‌کار برد. متأسفانه این مواد نقطه ضعف بزرگی دارند که عبارتست از باقی ماندن بخشی از آنها بر سطح آثار هنری که معمولاً چسبنده نیز می‌باشند. به منظور اجتناب از این اشکالات، ژلاتورهای[۱] مختلفی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته‌اند تا ژلی به‌دست آید که بتواند در قالب میکروامولسیون‌ها مورد استفاده واقع شود. به‌نظر می‌رسد مهمترین ویژگی و کاربرد ژل‌ها برای آثار هنری آن است که با جلوگیری از حرکت مولکول‌های حلال، نفوذ مویینگی و تبخیر سطحی حلال‌ها را کاهش می‌دهند.
علاوه بر ژلاتورهای سنتی به عنوان مشتقات سلولزی، نانوذرات نیز می‌توانند به شبکه پلیمری متصل شده و به عنوان یک هیدروژل دائمی به کار برده شوند. این ژل‌ها به خوبی می‌توانند برای حذف مواد باقیمانده بر سطح آثار هنری به کار روند. تمرکز اصلی این طرح پژوهشی بر بهینه‌سازی خواص هیدروژل‌ها به منظور دستیابی به روشی برگشت‌پذیر و بهبود شیوه‌ی تمیزکاری با ترکیباتی با پایه میکروامولسیون روغن-آب بوده است. ژل مورد استفاده در این مرحله از پژوهش شامل اکریلیک/N,N بیسکریل‌آمید در حضور نانوذرات مغناطیسی CoFe2O4 بوده است.
در خصوص کاربرد اسفنج‌های نانومغناطیس در تمیزکاری آثار هنری، مقاله‌ای نیز با همین عنوان به کوشش سرکار خانم عادله محتشم به فارسی ترجمه شده است که به بررسی ساختار و ویژگی‌های نانوذرات در ترکیب با ژل‌های شیمیایی و کاربرد آنها در حفاظت از میراث فرهنگی می‌پردازد.
منابع بیشتر برای مطالعه علاقه‌مندان در این زمینه:
Chevalier, A.; Chelazzi, D.; Baglioni, P.; Giorgi, R.; Carretti, E.; Stuke, M.; Menu, M. and Duchamp, R. “Extraction d’adhésifs de rentoilage en peinture de chevalet: nouvelle approche”, Proceedings of the 15th Triennal Conference ICOM Committee for Conservation, New Delhi, September 22-26, vol.II, p. 581-589, 2008
Bonini, M.; Lenz, S.; Falletta, E.; Ridi, F.; Carretti, E.; Fratini, E.; Wiedenmann, A. and Baglioni, P. “Acrylamide-based magnetic nanosponges: an approach to nanocomposite materials”, Langmuir, 24, 12644-12650, 2008
Bonini, M.; Lenz, S.; Giorgi, R. and Baglioni, P. “Nanomagnetic Sponges for the Cleaning of Works of Art”, Langmuir 23, 8681-8685, 2007
[۱] ژلاتور هر گونه ماده‌ای است که قادر به تشکیل ژل باشد.
