م. اسلامی
موضوع خاک و مصالح خاکی چند دهه ایست که بستر مطالعات گسترده‌ای را فراهم کرده است. گذشته از حیاتی‌بودن این ماده در پروسه‌ی تهیه غذا و کشاورزی، خاک از منظر معماری و ساختمان نیز نقش مهمی در تاریخ بشر داشته است. هم‌زمان با شکل‌گیری نخستین جوامع یک‌جانشین و پیدایش شهرها و روستاها در دوران نوسنگی شاهد ظهور مصالح گِلی ساخته‌شده به فرم‌های گوناگون توسط انسان هستیم. در این میان نخستین شواهد از این دست را می‌توان در جریکو، چاتل هیوک و گنج‌دره مشاهده نمود.
از حدود چهار دهه پیش تا کنون هم‌زمان با اهمیت‌یافتن دوباره‌ی خاک به‌عنوان مصالح معماری، معماری گِلی از جنبه‌ای متفاوت و در زمینه‌ی علوم مختلف مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفته اند. علاوه بر این چندین مرکز مختلف علمی میراث فرهنگی بطور خاص در حال کار بر روی زیرشاخه‌های مختلف موضوع هستند. CRATERRE وابسته به مدرسه‌ی معماری گرنوبل در فرانسه، موسسه ی GETTY در امریکا، ICROM و ICOMOS از جمله موسساتی هستند که پروژه‌های مختلفی را در سراسر دنیا در حیطه‌ی میراث فرهنگی گِلی به انجام می‌رسانند.
گرچه ایران از دیرباز دارای سابقه‌ی بسیار ارزشمند در توسعه و به‌کارگیری خلاقانه و بی‌بدیل از خاک در این فرم از معماری است، اما کمتر به‌طور سیستماتیک و هدفمند به آن پرداخته شده است. چنین نقصی چه از نظر مطالعه و چه از جهت کاربردی در تمام زیرشاخه‌ها کاملا مشهود است. تلاش بر این خواهد بود تا آنچه در این زمینه در ایران و جهان انجام می‌شود به بحث و نظر گذاشته شود. گرچه به‌طور منظم مطالب از پیش آماده‌شده طبق روال موضوعی در این صفحه قرار می‌گیرد اما یقیناً قصد بر این نیست تا تنها صفحاتی سیاه‌شده در دسترس قرار گرفته باشد، ایده‌ال این است که این مطلب تنها نقطه‌ی آغاز گفتمان باشد. بدیهی است که ابراز نظر دیگر محققین عامل مهمی در غنای هرچه بیشتر مباحث خواهد بود. باید یادآور شد که اگر چه تا کنون از خاک منحصراَ به عنوان مصالح یاد شده است اما حجم‌ها و اشیاء گلی نپخته نیز دسته‌ی دیگری از مواد فرهنگی را به خود اختصاص می‌دهد؛ به همین دلیل در پایگاه سوشیانت از عنوان کلی “گِل و کاربرد‌های آن” استفاده شده است تا شامل هر دو بخش گردد.
لازم به ذکر است که هدف در اینجا شناخت بهتر مسیر و مفاهیم برای مطالعاتِ جهت‌یافته و هم‌چنین ارتباط بیشتر پژوهش‌گران داخلی در این حیطه است. به همین دلیل آنجا که منابع اصلی موجود و در دسترس هستند، خواننده تنها به منبع اصلی ارجاع داده می‌شود تا از تکرار پرهیز گردد. امید است گذشته از مرور آنچه در دنیا می‌گذرد، محملی برای انتقال تجربه‌های داخلی امر حفاظت و مرمت معماری خاکی بر پایه‌ی بررسی ریشه و کلیات ساختاری، فرمی و فرهنگی با تمرکز بیشتر بر روی شناخت کیفیت مواد و مصالح خاکی و روش‌های حفاظت و مرمت فراهم گردد.
