تبیین رویکردهای نظری در حفاظت از اشیاء آیینی زنده مبتنی بر ارزش‌شناسی؛ مطالعه‌ی موردی: نخل در آیین نخل‌گردانی حوزه‌ی جغرافیایی- فرهنگی کویر یزد

چکیده:

جستار “حفاظت از میراث آیینی زنده”، موضوعی پراهمیت و دارای پیچیدگی‌های بسیار است. این رساله به شناخت و تبیین رویکردهای نظری در حفاظت از اشیاء آیینی زنده با نظر به ارزش‌شناسی این آثار پرداخته است. امر حفاظت از این بخش از میراث، افزون بر شناخت سازگانی که شیء آیینی در آن ساخته می شود و متعالی می‌گردد، نیازمند شناخت عوامل تداوم حیات، و نیز شناخت عوامل تهدیدگر حیات این اشیاء است. در این رساله تبیین رویکردهای نظری در حفاظت از اشیاء آیینی زنده، از طریق موردپژوهی صورت گرفته است. از آنجا که “نخل‌گردانی” با محوریت شیء آیینی “نخل”- به عنوان یک آیین کهن ایرانی، آیینی ست که‌همچنان تداوم حیات داشته و گویای آموزه‌ها و ظرایف بسیاری در ارتباط با ارزش‌شناسی و حفاظت از اشیاء آیینی زنده است، و نظر به این امر که دقت در ساز و کار برگزاری این آیین در حوزه‌ی جغرافیایی فرهنگی کویر یزد، آغاز تهدیدها در ارتباط با این آثار را گوشزد می‌کند، به عنوان موردپژوهی این رساله انتخاب شده است.

رساله‌ی حاضر با اتکاء به ادبیات حاصل از پژوهش‌های پیشین و پیمایش‌های میدانی، انجام پذیرفته است. هدف، شناخت عوامل تهدیدگر حیات نخ‌ ها به عنوان موجودیتی دارای “کالبد” و “معنا”، و دستیابی به رویکرد حفاظتی از آنها در جایگاه اشیاء آیینی زنده، با نظر به شناخت ارزش‌های این آثار، بوده است. یافته‌ها و نتایج پژوهش، مبتنی بر تحلیل محتوای حاصل‌آمده از مصاحبه‌های عمیق با جامعه‌ی آیین‌ورز و مطالعه در جایگاه نخل در ساز و کار آیین نخل‌گردانی و تعاملات جامعه‌ی آیین‌ورز، به دست آمده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که نخل‌ها به عنوان بخشی از یک نظام پویا و در جایگاه میراث آیینی زنده، حامل مجموعه‌ای از ارزش‌های ملموس و ناملموس، شامل ارزش اعتقادی، ارزش نمادین، ارزش بوم‌شناختی، ارزش فنی، ارزش سنت‌شناختی، ارزش اجتماعی، ارزش پایایی، ارزش یادمانی، ارزش چشم‌انداختی (منظری)، ارزش زیبایی‌شناختی، ارزش سادگی، ارزش جمعی، ارزش قدمت، ارزش سپندینگی، ارزش فرهنگی، و ارزش مردم شناختی- قوم شناختی هستند. تداوم حیات نخل‌ها در آیین نخل‌گردانی در حوزه‌ی جغرافیایی فرهنگی کویر یزد بر سه رکن “پایداری جامعه‌ی آیین‌ورز در اعتقاد به مفاهیم بنیادین آیین”، “استمرار سنت‌های تاریخی و آداب سنتی”، و “حیات و انتقال دانش و مهارت در روش سنتی ساخت و حفاظت نخل‌ها و آداب آن” مبتنی است. این ارکان، منشأ و خواستگاه ارزش‌های شانزده‌گانه‌ی نخل‌ها بوده، و بقای آن‌ها، بقای ارزش‌های این آثار را رقم می‌زند. از دیگر سو، آسیب‌شناسی سازگان این آیین، نشان می‌دهد که منشأ هر یک از آسیب‌ها و تهدیدهای متوجه حیات نخل‌ها، خلل در یکی از ارکان تداوم حیات آیین است. با نظر به اهمیت حفاظت پایا، اتخاذ رویکرد مبتنی بر جامعه، بر اساس “تعامل”، “آگاهی بخشی”، “توانمندسازی”، “احترام”، و “شناخت جهان بینی جامعه‌ی آیین ورز”، انتخابی منتج به حفظ زیرساخت‌های سازگان آیین و حفظ ارکان تداوم حیات نخل‌ها، و بقای ارزش‌های این بخش از میراث آیینی زنده خواهد بود.

Abstract: The subject of "conservation of living heritage", is a very important and complicated issue. This thesis has explained and recognized theoretical approaches in conservation of living ritual objects based on value recognition. Conservation of this part of cultural heritage needs recognition of "continuity factors" and "threatening factors", additionally recognition of organization that the object is made and trained on it. This thesis is based on "case study". "Nakhl-Gardani" with centrality of "Nakhl" as a ritual object, is a living ancient Iranian ritual. It is bearer of lessons and subtle points about value recognition and conservation of living ritual heritage and objects. Cogitation in Nakhl-Gardani as a social- religious organization in Yazd desert landscape, notify the beginning of some threats that menace continuity of Nakhl-Gardani. The present thesis is prepared by "field study" and "literature review", and it aimed to recognition of "threatening factors" and "conservation approaches" for Nakhl as a living ritual object, based on value recognition. Findings and results of this research is prepared based on deep conversations and interviews with ritualist society, studying in Nakhl’s place and circumstances in Nakhl-Gardani social organization, and interactions between ritualists and Nakhl, and finally "content analysis". Findings indicate that Nakhl as a part of dynamic social organization, bears several tangible and intangible values, including: Religious value, Symbolic value, Vernacular value, Technical value, Traditionality value, Social value, Continuity- Sustainability value, Memorial value, Landscape value, Aesthetical value, Simplicity value, Collaborative- Public value, Age value, Sacredness- Holiness value, Cultural value, and Anthropological- Ethnographical value. Continuity of Nakhl’s life duration as a living ritual object in Yazd desert landscape, is constant on three bases: "Ritualist society’s constancy in believing to basic meanings of ritual", "Continuity of historical traditions and traditional mores", and "Continuity and transmission of knowledge and skills in traditional method and mores of construction and conservation of Nakhl". Mentioned values originate from The basics, and continuity of these basics eventuates continuity of values. Also, studying in this social organization shows that the origin of threats, is disruption in one of the three bases of Nakhl-Gardani organization’s continuity. Considering importance of sustainable conservation, adopting a society- based approach, founded on "interaction", "awareness", "empowering", "respectfulness", and recognition of ritualist society’s "world-view" and "ideology", is an appropriate option towards sustainability of social-ritual organization, safeguarding of Nakhl’s continuity, and durability of values in this part of living ritual heritage.