بازشناسی معماری دوره‌ی اتابکان یزد از متون تاریخی، نمونه‌ی موردی: مجموعه‌ی دولتخانه‌ی اتابک قطب‌الدین

آثار معماری دوره‌ی اتابکان از جمله آثار سرزمینی ایران است که در سیر مطالعات تاریخ‌شناسانه (کرونولوژیک) کمتر مورد توجه قرار گرفته است. اتابکان ابتدا از سوی سلجوقیان به عنوان مباشر و کمک‌کار شاهزادگان سلجوقی برگزیده شدند و در نهایت، در زمان افول قدرت مرکزی تبدیل به سلسله‌های محلی شدند. اینان در هنگامه‌ی حمله مغول، آرامش نسبی را در نواحی مرکزی ایران ـ که تحت تسلط آنها بود ـ حفظ کردند. حاصل این اقدام گسترش شهرها و آفرینش آثار معماری فراوان با ویژگی‌های سرزمینی بارز بود. این مقاله با رجوع به متون تاریخی، به بازشناسی و تحلیل مجموعه‌ی دولت‌خانه‌ی اتابک اسفهسالار ابی‌منصور، معروف به سلطان قطب‌الدین (۶۱۵ تا ۶۲۴) شامل خانه و مقبره و مدرسه، به منزله‌ی نمونه‌ای از آثار دوره اتابکان می‌پردازد. روش تحقیق، تفسیری ـ تاریخی با رجوع به متون تاریخی و مقایسه و تطبیق بناهای مرتبط است. این مطالعه نشان می‌دهد که در ترکیب بناهای دوره‌ی اتابکان، مدرسه با گنبدخانه به عنوان مدفن در کنار خانه‌های بزرگ افراد متمول یا حاکمان که معمولاً با عناصر مهم شهری مانند میدان و یا بازار هم‌جوار بودند، وجود داشته است. در این میان، عناصری چون دو منار در دو طرف ورودی بناها، گنبدهای یک پوسته بر روی پلان مربع، گردن هشت‌گوش گنبد، استفاده از رنگ لاجورد در ترکیب با طلا برای تزیین داخلی بنا در معماری این دوره رایج بوده است.