آرکئومتری سفال جلینگی بر اساس مطالعات مینرالوژیک در سیستم سیلیسیم-کلسیم-منیزیم

سفال جلینگی یکی از گونه های متنوع سفال در دوران اشکانی و بومی مناطق غرب و جنوب غربی ایران است که ویژگی­های شاخص آن، وجود ساختار لایه‌ای (یا ساندویچی)، با لایه­ی مرکزی خاکستری تیره و لایه­ی سطحی قرمز- نارنجی و گاه قرمز – قهوه ای، و طنین صدای فلزی در اثر ضربه زدن به آن، می‌باشد. در این پروژه، ساختارشناسی سفال جلینگی با استفاده از مطالعات آرکئومتریک (باستان سنجی) به منظور فن شناسی و بررسی تکنولوژی تولید این نوع سفال از لحاظ شرایط ترمودینامیکی حاکم بر تولید آن و ارتباط بین نحوه­ی فرآوری و پخت این محصول با استحکام و پایداری آن در طول زمان، مورد بررسی قرار گرفت. به منظور دستیابی به پرسش‌های این تحقیق که شامل شناسایی ترکیب شیمیایی و کانی شناسانه (مینرالوژیک) سفال جلینگی، نوع و تاثیر تمپر به کاربرده شده، معرفی سیستم تعادل فازی این نوع سفال، خصوصیات تکنولوژیکی ویژه آن و معرفی ساختار با هدف اتخاذ شیوه­ی برخورد آگاهانه در زمنیه­ی حفاظت و مرمت بوده است، روش مطالعاتی بر اساس نتایج به دست آمده از آنالیزهای دستگاهی اتخاذ گردید. از این رو پتروگرافی مقاطع نازک تهیه شده از این نوع سفال با هدف بررسی ماتریکس (بافت) و شناسایی تمپر، آنالیز پراش اشعه­ی X (Semi-Qua. X-ray Diffraction( با روش محاسباتی ریتفلد جهت شناسایی ترکیب مینرالی و بررسی حضور فاز آمورف در ماتریکس سفال جلینگی، آنالیز حرارتی Differential Scanning Calorimetry (DSC) و Thermogravimetric Analysis (TGA) با هدف مطالعه­ی تغییرات انرژی گرمایی و وزن در نمونه ها و درنتیجه تخمین دمای پخت، شناسایی ترکیب شیمیایی عمومی نمونه ها و ترسیم دیاگرام­های فازی سه تایی با آنالیز Energy Dispersive X-ray Spectroscopy (EDX) و درنهایت بررسی ریزساختار و تشکیل فاز زینتر با روش Scanning Electron Microscopy (SEM)، انجام گردید. نتایج این مطالعات حاکی از وجود دستورالعملی روشمند در تولید سفال جلینگی است با ۱) انتخاب آگاهانه­ی مواد اولیه و فرآوری آنها به صورت ریزدانه و عدم حضور انکلوزیون های (دَربرداری) مزاحم، ۲)کنترل فرایند پخت به صورت تقریبی و اعمال شرایط متناوب اکسیداسیون – احیا – اکسیداسیون سریع برای شکل­گیری ساختار لایه ای (با حضور مگنتیت و سیلیکات های آهن (دیوپسید و انستاتیت آهن دار) در مغز سفال و هماتیت در لایه های سطحی)، ۳) زینتر ناقص (اما قابل توجه برای یک نمونه­ی تاریخی) در محدوده­ی دمایی ۹۵۰ تا ۱۰۰۰ درجه­ی سانتی­گراد و ۴) شکل­گیری فاز آمورفی از پلیمرهای (Si-O)n که عامل ایجاد بافت خاکستری تیره در لایه مرکزی سفال جلینگی است و به عنوان یک فرضیه­ی جدید در این پروژه مطرح شده است.