بررسی فرآیندهای تولید تزئینات لعاب‌دار وابسته به معماری ایلام با تاکید بر گل‌میخ‌ها و آجرهای لعاب‌دار محوطه‌ی چغازنبیل و تحلیل آسیب‌های وارده به آنها

اگرچه تعداد محوطه‌های ایلامی که تا کنون به‌طور وسیع و با برنامه‌ریزی بلندمدت مورد بررسی قرار گرفته اند، از تعداد انگشتان دست فراتر نمی‌رود، لیکن همین اندک بررسی‌ها نیز حاکی از آثار هنری و معماری غنی و رشدیافته‌ی ایشان می‌باشد. بر اساس همین شواهد، تزئینات لعاب‌دار نقشی ویژه در آراستن بناهای یادمانی و به‌ویژه مذهبی ایلام ایفا کرده اند، به‌همین دلیل شاهان ایلام بارها در کتیبه‌های خود به صنعت تولید آثار لعاب‌دار اشاره کرده اند. مطالعات تطبیقی نشان‌گر نقش ویژه‌ی ایلامی‌ها در ابداع و بسط فنون تزئین با این عناصر در منطقه‌ی خاورمیانه‌ی باستان می‌باشد. پرداختن به جزئیات این امر، به دلیل فقدان مستندات کافی، از یک‌سو به دلیل محدودیت پژوهش‌های انجام‌شده در این حوزه و از سوی دیگر به دلیل عدم توجه به مستندنگاری سیستماتیک در طی کاوش‌های صورت‌گرفته، هم‌چنان در ابتدای راه خود قراردارد. آنچه امروزه از تزئینات لعاب‌دار چغازنبیل برجای مانده عبارتست از مجموعه‌ی وسیعی از قطعات پراکنده و شکسته و مُنفک از بنا که در گوشه و کنار محوطه پراکنده اند و گروهی کوچک از تزئینات که هم‌چنان ارتباط خود را با بنا حفظ نموده اند. پیشنهاد روشی جهت برخورد با این‌گونه آثار، مستلزم دست‌یابی به شناخت فنی دقیق و سپس آسیب‌شناسی آنها خواهد بود. لذا در این بررسی، تحلیل‌های ارائه‌شده در مورد ویژگی‌های فنی تولید این آثار، از طریق بررسی‌های آزمایشگاهی هم‌چون XRF، XRD، شیمی تر، SEM و STA جهت شناخت ساختار شیمیایی لعاب و بدنه، نحوه‌ی اتصال آنها به‌هم، شناسایی رفتار حرارتی بدنه و لعاب، تعیین دمای احتمالی پخت آنها، بررسی محیط پخت، تعیین عوامل ایجادکننده‌ی رنگ در لعاب و نقش اکسیدهای مختلف موجود در ترکیب لعاب در ویژگی‌های آن، نظیر تطابق حرارتی لعاب و بدنه، تشکیل حباب در لایه‌ی لعاب، کشش سطحی و ماتی لعاب انجام پذیرفته است. جهت تکمیل و تعمیق شناخت فنی این آثار و آزمایش عملی نظریات مطرح‌شده، نمونه‌هایی مشابه با لعاب‌های سفید، سیاه و فیروزه‌ای چغازنبیل بر اساس نتایج حاصل از مطالعات آزمایشگاهی تهیه و در کوره‌های سنتی و برقی تهیه شدند. علیرغم پاره‌ای ویژگی‌های منحصربه‌فرد و دقت عملی که در تهیه‌ی لعاب‌ها انجام شده، بخش عمده‌ی آسیب‌های وارده به تزئینات چغازنبیل، از ماهیت و ساختار خود آنها ریشه می‌گیرند. لذا با توجه به مجموعه تجربیات حفاظتی-مرمتی انجام‌شده در مورد آثاری از این دست، پیشنهادهایی جهت حفاظت از این آثار، به گونه‌ای که کم‌ترین خللی در ارزش‌های محوطه ایجاد نشود، ارائه شده است.