چرم‌سازی عصر سلجوقی در قهستان خراسان (شناسایی نوع پوست و عامل دباغی آثار چرمی مکشوفه از محوطه‌ی تاریخی قلعه‌کوه قاین)

چکیده:

هنر کهن ایرانی به‌عنوان یکی از استوارترین پایه‌های هنر جاودانه‌ی اسلامی، در شکل‌گیری صنایع دستی و تزئینی، نقش پر اهمیتی ایفا کرده‌است و خراسان همواره در دوره‌های مختلف تاریخی سهم به‌سزایی در ایجاد تاریخ، فرهنگ و هنر ایران داشته و آثار تاریخی باقیمانده گواه این مطلب است. شناخت این آثار می‌تواند به درک بهتر فرهنگ حاکم بر منطقه‌ی خراسان در دوره‌های گذشته کمک کند. در بین آثار تاریخی، پوست و مشتقات آن از کهن‌ترین فن‌آوری‌های بشر محسوب می‌شوند و کاربردهای وسیعی در ساخت طیف گسترده‌ای از ملزومات زندگی از جمله ساخت بالاپوش، کفش، کلاه، غلاف شمشیر، پارشمن، جلد، مشک و … داشته‌اند، اما به‌دلیل مقاومت فرسایشی کم در برابر پدیده‌های طبیعی، کم‌تر در محوطه‌های تاریخی و باستانی یافت می‌شوند. البته حجم قابل ملاحظه‌ای از این جنس آثار در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی دیده می‌شود که تعداد کمی از آنها از محوطه‌های باستانی و مدفون به‌دست آمده و قدمت قابل توجهی نسبت به سایر اشیاء باستانی دارند. از این‌رو با توجه به حجم محدود آثار چرمی باقیمانده، فن ساخت این آثار در ادوار تاریخی گذشته تا حدودی ناشناخته باقی‌مانده است. از جمله محوطه‌های تاریخی غنی در استان خراسان جنوبی و منطقه‌ی قهستان، محوطه‌ی قلعه‌کوه قاین مربوط به دوره-ی سلجوقی است. طی آواربرداری سال ۱۳۸۵ در این محوطه، تعدادی شی چرمی کشف شد که از لحاظ قدمت، تکنیک ساخت و …، نمونه‌های منحصر به‌فردی به‌شمار می‌آمدند. بررسی این آثار با توجه به کمیت آنها، درک روشن‌تری نسبت به فن چرم‌سازی عصر سلجوقی در این منطقه در اختیار قرار می‌دهد. از این‌رو نمونه‌هایی از این آثار با هدف شناسایی نوع پوست به‌کار‌رفته و عامل دباغی، بررسی شدند. برای شناسایی نوع پوست، آرایش حفرات مویی و در برخی موارد مقطع عرضی چرم و جهت شناسایی عامل دباغی، وجود کاتیون‌ آلومینیوم و تانن‌های گیاهی و نیز گروه الاگی‌تانن‌ها، با استفاده از روش‌های شیمی تر ارزیابی شدند. جهت بررسی احتمال دباغی روغنی در برخی از نمونه‌ها، چربی آزاد موجود در ساختار چرم استخراج و درصد آن محاسبه گردید. بر اساس نتایج حاصل، در این منطقه در عصر سلجوقی، آثار چرمی به‌ویژه مشک، معمولاً از پوست بز با دباغی گیاهی ساخته می‌شده و در برخی موارد از چرم حاصل از پوست گاو و پوست‌های دباغی‌نشده نیز استفاده گردیده‌است.

Abstract: The Persian old art has had an important role in the up growth of handcrafts and decorative artworks, as a constant kind of Islamic art. Khorasan was an effective part of Persian art in the different periods of history and remained historic artifacts assign it. Characterization of these artifacts will help to better cultural understanding of Khorasan at the past periods. Skin products are one of human oldest technologies. The products had great applications such as shoes, hat, parchment, sword scabbard, book cover, and etc. Leather artifacts rarely discovered in historical sites due to its degradable structure. There are many leather artifacts in museum and private collections but just a few of them have been discovered in historical burial sites and there is little information about leather making procedure in the past periods. Ghalee-Kuh-i Ghaen related to Seljuk period is one of the richest historical sites of Qohestan area located in southern Khorasan province, IRAN. Some unique leather artifacts have been discovered during excavation at 2006. Assessment of these artifacts has a great importance to better identification of leather making technology of Seljuk period. After sampling, skin species and tanning material have been assessed. Hair follicle pattern and cross section of leather (in some cases) for species identification and Al cation and vegetable tannins were applied in the evaluation procedure, and free structural fats were measured too. Results showed that, most leather artifacts (especially leather bottle) of this area in Seljuk period were manufactured by goatskin and vegetable tanning process, and cow leather and un-tanned skins were used in some cases.