فن شناسی و ساخت مینای زرین‌فام شیشه، بر اساس فرمول های کتاب «جواهر نامه نظامی»

چکیده:

نخستین آثاری که از شیوه زرین‌فام به‌دست ‌آمده متعلق به مصر و سده دوم ه.ق است که بر روی ظروف شیشه‌ای اجرا شده است. این تکنیک در ادامه بر روی سفالینه‌های لعاب‌دار دوران اسلامی به کار گرفته شد. زرین‌فام، تشکیل لایه بسیار نازکی از نانو ذرات مس و نقره با جلای فلزی در طیف‌های رنگی گوناگون است که بر روی شیشه یا لعاب در سومین مرحله پخت در شرایط احیاء کوره ایجاد می‌گردد. در رابطه با فن‌آوری و ترکیبات زرین‌فام دو منبع تاریخی در ایران وجود دارد از جمله کتاب “عرایس الجواهر و نفایس الاطائب” تألیف ابوالقاسم کاشانی و دیگری کتاب “جواهر نامه نظامی” است. در منابع تاریخی تنها کتابی که به میناهای زرین‌فام بر روی آبگینه پرداخته است کتاب “جواهرنامه نظامی” تألیف محمدبن ابی البرکات نیشابوری به سال ۵۹۵ ه.ق است. در کتاب فوق به تعدادی فرمول اشاره شده است که بر روی آبگینه نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در ایران استفاده از مینای نقاشی با تکنیک زرین‌فام قدمت طولانی دارد اما در حال حاضر فراموش شده و توسط هنرمندان شیشه انجام نمی‌گیرد. لذا در این پژوهش دو فرمول از کتاب فوق به‌عنوان نمونه انتخاب شد و با رویکردی تجربی به‌منظور معرفی و شناخت مینای زرین‌فام مورد آزمایش قرار گرفت. به‌طوری‌که مینای مذکور به‌صورت عملی بر روی شیشه ایجاد گشته و در ادامه ساختار شیمیایی این لایه‌ها توسط مطالعات میکروسکوپ الکترونی روبشی مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج آزمایش‌ها حاکی از آن بود که فرمول ارائه شده می‌تواند ساخت مینای زرین‌فام روی شیشه را در شرایط مناسب احیاء، ایجاد کند. از عوامل تأثیرگذار در شکل‌گیری لایه‌ی زرین‌فام می‌توان به نوع شیشه، ترکیبات یا فرمول مینا و شرایط احیاء اشاره کرد. قابل ذکر است که پخت احیاء خود دارای متغیرهایی از جمله دمای پخت، مدت زمان و شدت دود دهی است. در نهایت زرین‌فام مناسب زمانی حاصل خواهد شد که عوامل فوق به درستی انتخاب و اجرا گردد.

Abstract: The enamel painting has a long history in Iran. However, this is a lost art and few glass artists are interested in enameling. The oldest traces of Zarrin Faam performed on glass containers were found in Egypt in the second century AH. Since then, this technique was used on glazed pottery at the Islamic era. Zarrin Faam, a thin layer of copper and silver nanoparticles, is an enamel in which luster glaze is used in painting and decorating on the glaze which is heated in reduced kiln as the third step. There are two historical literature about technology and composition of luster glazes: “Ar__es al-jaw_her wa naf__es al-a___eb”(by Abul Ghasem Kashani), and “Jaw_her-n_ma-ye Ne__mi”. But the only book that explains art of enameling on glass is the second one by “Mohammad Ibn al Barakat Neishabouri” written in 595 AH. The author has indicated the formulas for crystal enameling. In this research, two formulas of this book has been explained and, it was tried to adopt an experimental approach to introduce and recoge the art of lusterware enamel. Afterwards, technique of glass Meenakari or enameling was practiced. The chemical composition of this layer was investigated using scanning optical microscope, and the results suggested that vitreous Zarrin Faam enamel can be made in accordance with the formulas mentioned in the book, and under reduction conditions. It was found that type of glass, Mina compound or formula, and reduction condition are among the factors influencing the formation of lusterware layers. It is noteworthy that reduction firing includes several variables such as firing time, temperature, and fumigation intensity. It could be concluded that making lusterware at the proper way can be achieved by choosing the appropriate factors mentioned